Salvo
Kayıtlı Üye
Tekerleme
Tanım: Uyaklarla elde edilen ses ve söz oyunlarıyla ve çeşitli çağrışımlarla birbirine bağlanmış, çoğunlukla, iç ahenk olarak şiir, şekil olarak düzyazı görünümlü, birbirini tutmaz gerçekdışı düşüncelerin sıralanmasıyla meydana getirilmiş sözlü bir halk edebiyatı ürünüdür.
Konu: Tekerlemenin belirli bir ana konusu yoktur. Birbirine aykırıdüşünceleri, gerçekdışı, olmayacak durumlarıbiraraya getirip mantık dışıbir takım sonuçlara vararak şaşırtıcıbir etki yaratır. Böyle olunca da dinleyenleri şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan ahenkli bir söz kurgusu olarak karşımıza çıkar.
Bu özellikleriyle tekerlemenin, ilgiyi sıcak tutup anlatılacak olan anlatıya veya yapılacak olan eyleme dinleyicileri, katılımcılarıhazırlamak gibi bir işlevi de vardır. Masal tekerlemelerinin bunun yanı sıra bir başka işlevi de masalın gerçekdışı, hayal ürünü olduğunu anımsatmasıdır.
Türleri:
1. Masal tekerlemeleri
2. Oyun tekerlemeleri
3. Tören tekerlemeleri
4. Bağımsız (yalnızca söz oyunu değeri taşıyan) tekerlemeler
Şimdi, bu türlerden en çok bilineni olan "masal tekerlemesi" üstünde duralım.
Masal tekerlemesi: Masalın başında, ortasında uygun yerlerde ve sonunda söylenen, yerine göre uzunca ya da çok kısa (kimi kez birkaç kelimelik) kalıplaşmışbir takım sözlere verilen addır. Masalların çoğunlukla başında ve sonunda, bazen de ortasında yer alan bu tekerlemeler, anlatıma ayrıbir renk vermek ve dinleyenlerin ilgisini çekmek için, anlatıcının en büyük yardımcısıdır. Bunlar bazen uzun (özellikle baştakiler), bazen de çok kısa söz kalıplarıdır.
Masalcı, asıl masala başlamadan önce bir takım karışık, şaşırtıcı, akıldışı olayları sanki, kendisi yaşamışgibi anlatır ve bir dengine getirip asıl masalın konusuna geçiverir.
Tekerlemeler temelde şu üç özellik üstüne kurulurlar:
a. Söz yinelemeleri
b. Uyaklar
c. Olağanüstülükler
Şimdi, aşağıdaki iki örnekten birincisini, bu üç açıdan inceleyelim.
Örnek 1: "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam için-
de. Enteşeden menteşeden, bir karpuzcu çıktışu köşeden. Karpuzcudan karpuz aldım, baktım
baktım bakakaldım. Sonra aldım bıçağı elime, karpuzun içine daldım. Başladım oymaya, ha
oyuyorum, ha oyuyorum, ha oydum, ha oyuyorum, bir türlü sonunu bulamıyorum. En so-
nunda bir küçük delik yaptım o delikten içeri daldım. Aman efendim neler görüyorum neler... Adıyla sanıyla, yeşiliyle alıylazümrüdüanka dedikleri durup durmuyor mu tam karşımda?
Kafdağı'nın üzerinden süzülerek bana doğru geliyor, geliyor ha geliyor derken, tam yanıma
inecekken, bir de baktım uzaklaştı, yeniden uçuşa vardı. O uçarken ben koşarken, ben koşar-
ken o uçarken vara vara bir dağa vardık... Bir ulu dağki, aman efendim ne dağ, ne dağ... Dağ
üstünde bir bağ, bağ dibinde bir dağ, daha nice tepe nice dağ. Derken derken bir de baktım ki
bir değirmen, değirmende var üç merdiven. Merdivenlerden bir tanesi taş, bir tanesi toprak,
bir tanesi tahta. Taşmerdivenlerden çıktım, tahta merdivenlerden indim, toprak merdivenle-
re basa basa değirmene girdim. Girdim ki ne göreyim... Değirmencinin biri değirmen dönde-
riyor, karısıda oturmuşyün eğiriyor. İkisinin arasında var bir kara kedi, aman ne kedi, ne ke-
di... O kedideki gözler, o kedideki kaşlar, o kedideki burun, o kedideki tüyler ve o tüylerdeki pı-
rıltı. Öyle bir pırıltıki, burdan bakan ötelerdeki öteyi, Çini maçini görüyor. Kara kedinin boy-
nunda da bir kocaman ben var. Aman efendim o nasıl bir ben ki ne ben... O bene baktıktan son-
ra, artık ne değirmenciyi gördüm, ne karısını gördüm, ne ona baktım ne buna, çıktım çarda-
ğa, taşattım çaylağa, sonra da aldım benli kediyi, düştüm yollara. Yollarda tozu dumana kat-
tım, kedinin de ensesine bir toka attım, başladı miyavlamaya, öyle bir miyavladı öyle bir mi-
yavladıki, cümle alemi başına topladı. Kadın erkek, çoluk çocuk her biri başıma bir taşattı, tü-
mü bir ağızdan bağrıştı, korkudan şaşırdım, Kafdağı'ndan aşırdım. Göründü dağlar, üzüm-
lü bağlar. O bağlara varalım, dağa taşa konalım, hemen şimdi şuracıkta duyulmadık, işitil-
medik güzelce bir masal kuralım...."
Bir masal başlangıç tekerlemesi olan bu tekerlemeyi, anlatım yönünden canlı ve ilginç kılan başlıca ögeler, şöyle saptanabilir:
a. Yinelemeler:
içinden, içinden, içinden - 3
karpuz, karpuz - 2
baktım, baktım - 2
ha oyuyorum, ha oyuyorum - 2
neler, neler - 2
geliyor, geliyor - 2
o uçarken, o uçarken - 2
ben koşarken, ben koşarken - 2
vara, vara - 2
ne, ne - 2
dağ, dağ - 2
nice, nice - 2
bağ, bağ - 2
dağ, dağ, dağ, dağ, dağ - 5
derken, derken - 2
bir tanesi, bir tanesi, bir tanesi - 3
merdivenlerden, merdivenlerden - 2
basa, basa - 2
kedi, kedi, kedi - 3
kedideki, kedideki, kedideki, kedideki - 4
o, o, o, o, o - 5 ben, ben, ben, ben, ben - 5
ne, ne, ne, ne - 4
gördüm, gördüm - 2
miyavladı, miyavladı - 2
b. Uyaklar:
enteşeden-menteşeden-köşeden
aldım-bakakaldım-daldım
oyuyorum-bulamıyorum
adıyla-sanıyla-yeşiliyle-alıyla
derken-inecekken
uçarken-koşarken
bağ-dağ
derken-değirmen-merdiven
çıktım-indim-indim-girdim
döndürüyor-eğiriyor
çardağa-çaylağa-yollara
çıktım-attım-kattım-attım
miyavladı-topladı-attı
şaşırdım-aşırdım
dağlar-bağlar
varalım-konalım-kuralım
c. Olağanüstülükler:
Eski hamamda cinlerin cirit oynaması.
Karpuzun içinde, Zümrüdüanka'nın durması.
Karpuzun içinde çıkılan yolculuğun, bir dağda sonuçlanması.
Kara kedinin tüylerinin parıltısından, Çin'in maçinin görülmesi.
Ensesine vurulan kedinin, cümle alemi başına toplaması.
Masal kahramanının Kafdağı'nı aşması.
Bu tekerlemede yer alan toplam sözcük sayısı: 314
Yinelenen sözcük sayısı: 61
Kendi içlerinde uyaklanan sözcük sayısı: 44
Olağanüstü olay sayısı: 6
Bu sayısal veriler, tekerlemedeki anlatımın neden bu kadar renkli ve canlı olduğu-
nu, yeterince açıklıyor sanırız.
Örnek 2: "Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, o zaman idi ki
bitten binek, pireden yedek, çavdardan kalkan, çöpten kargıolurmuş. Bu hal ile düştüm yola,
vara vara vardım bir Çamlıbel'e. Çamlıbel'de çamur dizde, yetmişkarga beni görünce hep bir
ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım,
uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım."
"Bir varmışbir yokmuş" veya "evvel zaman içinde kalbur saman içinde" diye başla-
yan bu tekerlemeler, masal olaylarının geçtikleri zamanın bir "bilinmeyen zaman"
olduğunu ve çok eskilere dayandığınıanlatmasıbakımından işlevseldir. Ayrıca, yi-
ne baştan söylenen bu tür tekerlemeler masalın gerçek olmadığını, eğlendirmek,
ders vermek amacıyla uydurulduğu konusunda dinleyenleri uyarmak işlevini de
amaçlar.
Sonunda söylenenlerin işlevi ise, her şeyin olumlu, masal kahramanlarının gönlün-
ce sonuçlanıp mutlu sona varıldığını belirtmek ve dinleyenlere de iyimserlik, umut
aşılayıp "iyilerin iyilik, kötülerin kötülük bulacağı" iletisini vermektir.Bu nedenle
de çoğu zaman, özetleyici tek bir cümleden oluşur. "Onlar ermişmuradına, biz çıkalım
kerevetine" gibi. Bazen de anlatıcı, masalın sonunda anlatan, dinleyen ve söyleyen
arasında paylaşılmak üzere gökten üç elma düştüğünü varsayar. Ayrıca kendisinin
de orada bulunarak, bu olaylara tanık olduğunu belirtir. Örneğin: "Bu masalıanlatan
da düğünde oynaya oynaya, bugüne kadar gelmiş".
Bu üç elmanın hepsini bir söz oyunuyla kendisine ayıran anlatıcılar da vardır. Örne-
ğin: "Kırk gün kırk gece düğün ettiler. Geçen gün ben de uğradım. Bana da üç elma ver-
diler. Birini bana, birini Bölükbaşı'nın Yılmaz'a (Bu masalı anlatanın kendi adıdır), birini
masalı söyleyene".
Bazımasallarda ise istenen bu üç elma, "28-Küçük kardeş" masalının sonuç tekerle-
mesinde olduğu gibi yerini "kuru üzüm"e bırakır. "Masalımız gitti şambayata, bir ta-
bak kuru üzüm gele bu cemaata".
Zaman zaman masalın ortasında yer alan ve kahramanların"Derelerden sel gibi, tepe-
lerden yel gibi" geçtiklerini veya"Az gidip uz gidip dere tepe düz gittik"lerini belirten te-
kerlemeler ise masal olaylarının geçtiği o uzun zamanları kısaltmak içindir. Örne-
ğin: "Az gidip uz giden, dere tepe düz giden oğlan, sonunda bilmediği bir ülkeye varmış".
Bazımasalların sonu da "Onlara kömür, bize uzun ömür"diye biter. Anlatıcının araya
girip "ölenle ölünmez" gibi, kendi görüşlerini söyleyerek dinleyenleri yönlendirdi-
ği de olur.
Tanım: Uyaklarla elde edilen ses ve söz oyunlarıyla ve çeşitli çağrışımlarla birbirine bağlanmış, çoğunlukla, iç ahenk olarak şiir, şekil olarak düzyazı görünümlü, birbirini tutmaz gerçekdışı düşüncelerin sıralanmasıyla meydana getirilmiş sözlü bir halk edebiyatı ürünüdür.
Konu: Tekerlemenin belirli bir ana konusu yoktur. Birbirine aykırıdüşünceleri, gerçekdışı, olmayacak durumlarıbiraraya getirip mantık dışıbir takım sonuçlara vararak şaşırtıcıbir etki yaratır. Böyle olunca da dinleyenleri şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan ahenkli bir söz kurgusu olarak karşımıza çıkar.
Bu özellikleriyle tekerlemenin, ilgiyi sıcak tutup anlatılacak olan anlatıya veya yapılacak olan eyleme dinleyicileri, katılımcılarıhazırlamak gibi bir işlevi de vardır. Masal tekerlemelerinin bunun yanı sıra bir başka işlevi de masalın gerçekdışı, hayal ürünü olduğunu anımsatmasıdır.
Türleri:
1. Masal tekerlemeleri
2. Oyun tekerlemeleri
3. Tören tekerlemeleri
4. Bağımsız (yalnızca söz oyunu değeri taşıyan) tekerlemeler
Şimdi, bu türlerden en çok bilineni olan "masal tekerlemesi" üstünde duralım.
Masal tekerlemesi: Masalın başında, ortasında uygun yerlerde ve sonunda söylenen, yerine göre uzunca ya da çok kısa (kimi kez birkaç kelimelik) kalıplaşmışbir takım sözlere verilen addır. Masalların çoğunlukla başında ve sonunda, bazen de ortasında yer alan bu tekerlemeler, anlatıma ayrıbir renk vermek ve dinleyenlerin ilgisini çekmek için, anlatıcının en büyük yardımcısıdır. Bunlar bazen uzun (özellikle baştakiler), bazen de çok kısa söz kalıplarıdır.
Masalcı, asıl masala başlamadan önce bir takım karışık, şaşırtıcı, akıldışı olayları sanki, kendisi yaşamışgibi anlatır ve bir dengine getirip asıl masalın konusuna geçiverir.
Tekerlemeler temelde şu üç özellik üstüne kurulurlar:
a. Söz yinelemeleri
b. Uyaklar
c. Olağanüstülükler
Şimdi, aşağıdaki iki örnekten birincisini, bu üç açıdan inceleyelim.
Örnek 1: "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam için-
de. Enteşeden menteşeden, bir karpuzcu çıktışu köşeden. Karpuzcudan karpuz aldım, baktım
baktım bakakaldım. Sonra aldım bıçağı elime, karpuzun içine daldım. Başladım oymaya, ha
oyuyorum, ha oyuyorum, ha oydum, ha oyuyorum, bir türlü sonunu bulamıyorum. En so-
nunda bir küçük delik yaptım o delikten içeri daldım. Aman efendim neler görüyorum neler... Adıyla sanıyla, yeşiliyle alıylazümrüdüanka dedikleri durup durmuyor mu tam karşımda?
Kafdağı'nın üzerinden süzülerek bana doğru geliyor, geliyor ha geliyor derken, tam yanıma
inecekken, bir de baktım uzaklaştı, yeniden uçuşa vardı. O uçarken ben koşarken, ben koşar-
ken o uçarken vara vara bir dağa vardık... Bir ulu dağki, aman efendim ne dağ, ne dağ... Dağ
üstünde bir bağ, bağ dibinde bir dağ, daha nice tepe nice dağ. Derken derken bir de baktım ki
bir değirmen, değirmende var üç merdiven. Merdivenlerden bir tanesi taş, bir tanesi toprak,
bir tanesi tahta. Taşmerdivenlerden çıktım, tahta merdivenlerden indim, toprak merdivenle-
re basa basa değirmene girdim. Girdim ki ne göreyim... Değirmencinin biri değirmen dönde-
riyor, karısıda oturmuşyün eğiriyor. İkisinin arasında var bir kara kedi, aman ne kedi, ne ke-
di... O kedideki gözler, o kedideki kaşlar, o kedideki burun, o kedideki tüyler ve o tüylerdeki pı-
rıltı. Öyle bir pırıltıki, burdan bakan ötelerdeki öteyi, Çini maçini görüyor. Kara kedinin boy-
nunda da bir kocaman ben var. Aman efendim o nasıl bir ben ki ne ben... O bene baktıktan son-
ra, artık ne değirmenciyi gördüm, ne karısını gördüm, ne ona baktım ne buna, çıktım çarda-
ğa, taşattım çaylağa, sonra da aldım benli kediyi, düştüm yollara. Yollarda tozu dumana kat-
tım, kedinin de ensesine bir toka attım, başladı miyavlamaya, öyle bir miyavladı öyle bir mi-
yavladıki, cümle alemi başına topladı. Kadın erkek, çoluk çocuk her biri başıma bir taşattı, tü-
mü bir ağızdan bağrıştı, korkudan şaşırdım, Kafdağı'ndan aşırdım. Göründü dağlar, üzüm-
lü bağlar. O bağlara varalım, dağa taşa konalım, hemen şimdi şuracıkta duyulmadık, işitil-
medik güzelce bir masal kuralım...."
Bir masal başlangıç tekerlemesi olan bu tekerlemeyi, anlatım yönünden canlı ve ilginç kılan başlıca ögeler, şöyle saptanabilir:
a. Yinelemeler:
içinden, içinden, içinden - 3
karpuz, karpuz - 2
baktım, baktım - 2
ha oyuyorum, ha oyuyorum - 2
neler, neler - 2
geliyor, geliyor - 2
o uçarken, o uçarken - 2
ben koşarken, ben koşarken - 2
vara, vara - 2
ne, ne - 2
dağ, dağ - 2
nice, nice - 2
bağ, bağ - 2
dağ, dağ, dağ, dağ, dağ - 5
derken, derken - 2
bir tanesi, bir tanesi, bir tanesi - 3
merdivenlerden, merdivenlerden - 2
basa, basa - 2
kedi, kedi, kedi - 3
kedideki, kedideki, kedideki, kedideki - 4
o, o, o, o, o - 5 ben, ben, ben, ben, ben - 5
ne, ne, ne, ne - 4
gördüm, gördüm - 2
miyavladı, miyavladı - 2
b. Uyaklar:
enteşeden-menteşeden-köşeden
aldım-bakakaldım-daldım
oyuyorum-bulamıyorum
adıyla-sanıyla-yeşiliyle-alıyla
derken-inecekken
uçarken-koşarken
bağ-dağ
derken-değirmen-merdiven
çıktım-indim-indim-girdim
döndürüyor-eğiriyor
çardağa-çaylağa-yollara
çıktım-attım-kattım-attım
miyavladı-topladı-attı
şaşırdım-aşırdım
dağlar-bağlar
varalım-konalım-kuralım
c. Olağanüstülükler:
Eski hamamda cinlerin cirit oynaması.
Karpuzun içinde, Zümrüdüanka'nın durması.
Karpuzun içinde çıkılan yolculuğun, bir dağda sonuçlanması.
Kara kedinin tüylerinin parıltısından, Çin'in maçinin görülmesi.
Ensesine vurulan kedinin, cümle alemi başına toplaması.
Masal kahramanının Kafdağı'nı aşması.
Bu tekerlemede yer alan toplam sözcük sayısı: 314
Yinelenen sözcük sayısı: 61
Kendi içlerinde uyaklanan sözcük sayısı: 44
Olağanüstü olay sayısı: 6
Bu sayısal veriler, tekerlemedeki anlatımın neden bu kadar renkli ve canlı olduğu-
nu, yeterince açıklıyor sanırız.
Örnek 2: "Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, o zaman idi ki
bitten binek, pireden yedek, çavdardan kalkan, çöpten kargıolurmuş. Bu hal ile düştüm yola,
vara vara vardım bir Çamlıbel'e. Çamlıbel'de çamur dizde, yetmişkarga beni görünce hep bir
ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım,
uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım."
"Bir varmışbir yokmuş" veya "evvel zaman içinde kalbur saman içinde" diye başla-
yan bu tekerlemeler, masal olaylarının geçtikleri zamanın bir "bilinmeyen zaman"
olduğunu ve çok eskilere dayandığınıanlatmasıbakımından işlevseldir. Ayrıca, yi-
ne baştan söylenen bu tür tekerlemeler masalın gerçek olmadığını, eğlendirmek,
ders vermek amacıyla uydurulduğu konusunda dinleyenleri uyarmak işlevini de
amaçlar.
Sonunda söylenenlerin işlevi ise, her şeyin olumlu, masal kahramanlarının gönlün-
ce sonuçlanıp mutlu sona varıldığını belirtmek ve dinleyenlere de iyimserlik, umut
aşılayıp "iyilerin iyilik, kötülerin kötülük bulacağı" iletisini vermektir.Bu nedenle
de çoğu zaman, özetleyici tek bir cümleden oluşur. "Onlar ermişmuradına, biz çıkalım
kerevetine" gibi. Bazen de anlatıcı, masalın sonunda anlatan, dinleyen ve söyleyen
arasında paylaşılmak üzere gökten üç elma düştüğünü varsayar. Ayrıca kendisinin
de orada bulunarak, bu olaylara tanık olduğunu belirtir. Örneğin: "Bu masalıanlatan
da düğünde oynaya oynaya, bugüne kadar gelmiş".
Bu üç elmanın hepsini bir söz oyunuyla kendisine ayıran anlatıcılar da vardır. Örne-
ğin: "Kırk gün kırk gece düğün ettiler. Geçen gün ben de uğradım. Bana da üç elma ver-
diler. Birini bana, birini Bölükbaşı'nın Yılmaz'a (Bu masalı anlatanın kendi adıdır), birini
masalı söyleyene".
Bazımasallarda ise istenen bu üç elma, "28-Küçük kardeş" masalının sonuç tekerle-
mesinde olduğu gibi yerini "kuru üzüm"e bırakır. "Masalımız gitti şambayata, bir ta-
bak kuru üzüm gele bu cemaata".
Zaman zaman masalın ortasında yer alan ve kahramanların"Derelerden sel gibi, tepe-
lerden yel gibi" geçtiklerini veya"Az gidip uz gidip dere tepe düz gittik"lerini belirten te-
kerlemeler ise masal olaylarının geçtiği o uzun zamanları kısaltmak içindir. Örne-
ğin: "Az gidip uz giden, dere tepe düz giden oğlan, sonunda bilmediği bir ülkeye varmış".
Bazımasalların sonu da "Onlara kömür, bize uzun ömür"diye biter. Anlatıcının araya
girip "ölenle ölünmez" gibi, kendi görüşlerini söyleyerek dinleyenleri yönlendirdi-
ği de olur.